घरातले सगळे निवांत झोपले होते. दीड वाजत आला पण राकेश ला झोप येत नव्हती. तो किचन मध्ये जाऊन पाणी प्यायला गेला. पाण्याचा ग्लास घेऊन तिथेच ओट्यावर बसला. एका हातात
मोबाईल, स्क्रीन वरून डोळे फिरत होते पण डोक्यात काही शिरत नव्हते. दिवसभराच्या धावपळीने शरीर थकले होते, मन तर त्याहूनही थकले होते.
आर्थिक जबाबदाऱ्या, कामाच्या इथला तणाव, कुटुंबाच्या अपेक्षा, वाढणाऱ्या वयातील आरोग्याच्या समस्या आणि पुढील
आरोग्याची काळजी, व्यवसायातील वाढती स्पर्धा,जवळच्या नातेवाईकांच्या अपेक्षा, भविष्याची चिंता! कुणाशी बोलावे ,कोणाला सांगावे हा प्रश्न त्याला खायला उठायचा. पण कुटुंबातील व्यक्तींना त्याचा थकवा दिसत नव्हता कारण तो हसऱ्या चेहऱ्याने वावरायचा, घरातील सगळ्यांच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी स्वतःला जबाबदार मानून पार हि पाडायचा!
त्याचे हे हसणे आणि वर्कहोलिक होणे म्हणजे त्याचा मुखवटा...ज्यामागे दडलेली आहे त्याची अदृश्य वेदना!
त्या रात्री मात्र
तो आतून डिस्टर्ब होता. त्याने फोन उचलला
आणि टाईप केले ," आज खूप डिस्टर्ब वाटतेय"
पण ते शब्द डिलीट केले. कारण तो पुरुष
होता आणि पुरुषांना शिकवले जाते; दुःख मनात ठेवायचे, पुरुष रडत नाहीत, मर्द को दर्द नहीं होता!
राकेश सारखे कित्येक पुरुष आज मनाने थकलेले, तणावात आणि स्वतःला एकाकी समजणारे आपल्या आजूबाजूला दिसतात. त्यांचे मानसिक आरोग्य कोणाला दिसत नाही. दिसते ते त्यांचे धीर धरणे, जबाबदारी पार पाडणे, कामात स्वतःला झोकून देणे, कधी बेफिकिरी वृत्ती आणि सगळे ठीक आहे असा खोटा चेहरा. आपण ओळखत असलेल्या प्रत्येक पुरुषाची ही कथा आहे आणि त्यातील सामान
धागा आहे म्हणजे त्याचे मानसिक आरोग्य समजून न घेणे.
पुरुषांच्या आरोग्याबाबत समाज अजूनही पुरेशी चर्चा
करत नाही. अनेक पुरुष
आपल्या आयुष्यातील ताण, भीती, असुरक्षितता, अपयश, नैराश्य किंवा चिंता ह्या भावनांना गिळून जगतात. ते सहजपणे मदत मागत नाहीत
कारण समाज ,संस्कृती, कुटुंब आणि पिढ्यान पिढ्या न पिढ्या चालत आलेल्या अपेक्षा त्यांना मजबूत, न रडणारा, सतत सक्षम ह्या चौकटीत बांधून ठेवतात.
पुरुषांचे मानसिक आरोग्याकडे दुर्लक्ष करण्याचे महत्वाचे कारणे म्हणजे खोलवर
रुजलेले सामाजिक नियम, भावनिक असुरक्षितता किंवा अवलंबित्व ह्याबद्दल गैरसमज आणि मानसिक आरोग्याच्या समस्या कश्या वेगवेगळया प्रकारे प्रकट होतात ह्याबद्दलचे अज्ञान!
प्रमुख कारणे:
पारंपरिक पुरुषत्वाचे निकष : लहानपासूनच मुलांना अनेकदा मजबूत, निष्ठुर आणि स्वावलंबी,
जबाबदार म्हणून वाढवले जाते. आपल्या भावना व्यक्त करणे किंवा त्याबद्दल आपली असुरक्षितता व्यक्त करणे कमकुवतपणाचे लक्षण मानले जाते, जे पुरुषत्वाच्या पारंपरिक आदर्शांशी थेट विरोधाभास करते. उदा. एखादे मूल जर म्हटले कि मला भीती वाटतेय तर आपण त्याला भीती वाटणे नैसर्गिक आहे,कश्याची भीती वाटते
ते आपण चेक करू हे न सांगता अरे अशी कशी भीती वाटते,तू मुलगा आहेस तुला भीती वाटलीच नाही पाहिजे असे सांगतो. त्यामुळे मूल पुढील वेळी भीती वाटली
तरी व्यक्त करत नाही. आपण लहानपणापासून मुलांना खेळायला पण गाड्या किंवा
प्राण्यांच्या प्रतिकृती देतो.
स्टिग्मा आणि जजमेंट्स ची भीती : मानसिक आरोग्याच्या समस्यांमुळे आपले समवयस्क,नातेवाईक,
सहकारी किंवा कुटुंबातील व्यक्तींकडून ही लेबल लावण्याची, बाजूला टाकण्याची भीती निर्माण होते. आपल्याबद्दल काय विचार
करतील ह्या विचारांनी लज्जित होऊन सुद्धा कित्येक पुरुष मदत घेत नाहीत. उदा. एखाद्याने त्याच्या मित्राजवळ सोशल अँक्सिइटी व्यक्त केली तर तो पुढील वेळेस महत्वाच्या कामाच्या वेळेस इतरांना सांगू
शकतो कि ह्याला हे काम देऊ नका ह्याची चारचौघात तणतणते. ह्या भीतीने सोशल अँक्सिइटी व्यक्त ही केली जात नाही. किशोरवयात लैंगिक विषयावर किंवा भविष्यातील प्लँनिंगवर सुरु झालेले अतिविचार घरातले नावे ठेवतील म्हणून कोणाशी शेअर केले जाते नाही. समाजाचा स्त्रियाकडे सहानुभूतीने पाहण्याचा कल असल्याने कित्येक पुरुष
स्त्रियांकडून होणारे कौटुंबिक अत्याचार आणि कुचंबना लज्जेखातर कोणालाही व्यक्त करत नाही.
लक्षणे समजून
न घेणे: पुरुषांमध्ये मानसिक असुंतलनाची लक्षणे स्रियांपेक्षा वेगळ्या पद्धतीने व्यक्त होतात. स्त्रिया प्रामुख्याने भावनिक आणि मानसिक अस्वस्थता रडून, दुःखी राहून, रिकामेपण आणि एकटेपण व्यक्त करून, कोणाशी तरी चर्चा करून. मरगळ किंवा आळस घेऊन दर्शवतात. पण पुरुष
त्यांची भावनिक आणि मानसिक अस्वस्थता चिडचिडेपणा. पटकन रागावणे,
रागराग करणे, अति कामात स्वतःला बुडवून टाकणे किंवा
स्क्रीन टाइम वाढवणे, जोरजोरात बोलणे, पळून जाणे, संभाषण टाळणे
अथवा गरजेपुरते बोलणे, मादक पदार्थांचे सेवन अथवा अल्कोहोल चे व्यसन, अनैतिक संबंधांमध्ये गुंतणे, धोकादायक वर्तन जसे बेपर्वा गाडी चालवणे,
अति शारीरिक संबंध किंवा
शारीरिक संबंधामध्ये रुची न दाखवणे, भावना शून्यता ह्या मार्गाने दर्शवतात. ही लक्षणे अनेकदा पुरुष आणि कुटुंबीय मानसिक आरोग्य समस्या नसून स्वभावाचा भाग आहे किंवा काहीतरी वेगळे
समजून दुर्लक्ष करतात.
मदत घेण्यास अनिच्छा: मदत घेण्यास अनेकदा पुरुष तयार नसतात कारण त्याना वाटते
कि त्यांनी "पुरुषत्व" दाखवावे आणि त्याच्या समस्या स्वतःच हाताळाव्या, त्यांना त्याच्या सगळ्या समस्यांचे उत्तर
माहित आहे असे वाटते. त्यांच्या जोडीदाराबाहेर एखादे मजबूत आणि भावनिकदृष्ट्या आधार देणारे सामाजिक नेटवर्क कमी असू शकते,त्यामुळे त्यांचा एकटेपणा वाढू शकतो.
ही जरी प्रमुख करणे असली तरी अजून छोटेमोठे कारणे असतात
जेणेकरून पुरुषांचे मानसिक आरोग्य डिस्टर्ब होते,जसे कि जोडीदाराचे परीजगात जगणे म्हणजे पुरुषाकडून अवास्तव आणि अतार्किक वर्तनाची अपेक्षा असणे, कौटुंबिक वादांमध्ये हेळसांड होणे, शारीरिक संबंधामध्ये जोडीदाराने रुची न दाखवणे अथवा टाळणे, अति जबाबदारीचे बर्डन, मुलांचे दुर्लक्ष अथवा आदर न देणे , कामात सतत डेडलाईन्स, घटस्फोट, जोडीदाराचे अचानक
निधन,नोकरी व्यवसायामुळे कुटुंबापासून लांब एकटे राहणे
इत्यादी.
पुरुषांमधील बिघडणाऱ्या मानसिक आरोग्याची लक्षणे लवकर ओळखणे महत्वाचे आहे त्यामुळे लवकर मदत मिळाल्याने पुढील परिणाम टाळता
येतात .
पुढे पुरुषांमधील बिघडणाऱ्या मानसिक आरोग्याची प्रमुख लक्षणे दिली आहेत :
मन:स्थिती आणि वर्तनात बदल : पटकन आणि क्षुल्लक कारणावरून रागावणे, चिडचिड करणे वाढते. मनामध्ये दाबल्या गेलेल्या भावनिक वेदना आणि तणाव व्यक्त करण्याचा तो एका मार्ग असतो. त्यांच्या मनःस्थिती आणि मूड मध्ये वारंवार बदल होतो जसे कि काही कारण नसताना दुःखी किंवा चिंताग्रस्त होणे, अति आनंदी होणे. कधी कधी पुरुष स्वतःला एकेकाळी आनंद देणाऱ्या कुटुंब,मित्र किंवा सामाजिक ऍक्टिव्हिटी पासून दूर करतात. हा अलगाव किंवा
विलगता भावनांना तोंड देण्यापासून किंवा इतरांवर ओझे वाटण्यापासून वाचण्याचा एक मार्ग
असू शकतो.
निद्रानाश किंवा झोपेमध्ये बदल: रात्री अस्वस्थता आणि दिवस जास्त झोप येणे ही मानसिक संघर्षाची लक्षणे असू शकतात. वारंवार दुःस्वप्ने किंवा
रात्रीची भीती हे अंतर्गत ताण,चिंतेचे सूचक असू शकतात. कमी झोप इतर लक्षणे वाढवू शकते आणि शारीरिक आरोग्य बिघडवते.
शारीरिक आरोग्य बिघडते: कारण नसताना डोकेदुखी किंवा इतर वेदना, पचनाच्या समस्या , थकवा, कमी एनर्जी, भुकेत बदल किंवा वजनात लक्षणीय बदल, स्नायूंमधील ताण हि लक्षणे मानसिक पातळीवर उहापोह चालू असल्याची असतात.
पुरुषांचे मानसिक आरोग्य बद्दलच्या काही पैलूंना आपण स्पर्श केला. खरंतर हा विषय सर्वव्यापी म्हणजे प्रत्येक घराचा, प्रत्येक समाजाचा आणि प्रत्येक पिढीचा आहे. पुरुषही दुखावतात, थकतात, हरवतात,
मजबूत दिसणाऱ्या पुरुषाच्या मनातही अनेक अपूर्ण लढाया
चालू असतात. फक्त ते शांतपणे आपल्या कुटुंबासाठी लढत असतात.त्यांच्या मौनात किती वेदना
दडलेल्या आहेत हे कधी त्यांच्या थकव्यातून जाणवते तर मी ठीक आहे या खोट्या वाक्यातून तर कधी राग आणि आक्रस्ताळेपणातून व्यक्त होतो .
पुरुष मानसिक आरोग्यसंपन्न असला तर तो चांगला पिता, चांगला मुलगा ,चांगला भाऊ ,चांगला पती, चांगला मित्र आणि चांगला माणूस होऊ शकतो. पुरुषाच्या मानसिक आरोग्याची काळजी
घेण्याची सुरुवात त्याच्या स्वतःपासून आधी झाली पाहिजे,]
कुटुंब आणि समाजाचे सुद्धा योगदान तेवढेच महत्वाचे आहे. पुरुषांच्या डोळ्यात अश्रू नसतात असे नाही; त्यांना वाहू देण्याची परवानगी समाज देत नाही .
आज पासून आपल्या घरातील पुरुषांचे लहान असो कि मोठा आपण कोणतेही टोमणा , टीका ,उपदेश न करता त्यांचे म्हणने ऐकुया, त्यांच्या भावनांना स्वीकारूया आणि त्यांच्या कष्टाचे नि कुटुंबासाठी उचलत असलेल्या जबाबदारीचे कौतुक करूयात. पुरुषांच्या मानसिक आरोग्याचे महत्व ओळखले तर अनेक बंध तुटण्याआधी सांधले जातील.
रोहिणी फुलपगार
Psychologist and life coach
